قرارداد کار بدون بیمه یکی از معضلات رایج در محیطهای کاری ایران است و در بسیاری از کارگاهها، فروشگاهها و واحدهای تولیدی کوچک مشاهده میشود. در چنین شرایطی کارگر بهطور کامل وظایف خود را انجام میدهد و مزد دریافت میکند، اما نام او در فهرست بیمه کارگاه درج نشده و هیچ حق بیمهای به سازمان تأمین اجتماعی پرداخت نمیشود. اگرچه این وضعیت در ظاهر ممکن است بهعنوان یک «توافق» میان کارگر و کارفرما مطرح شود، اما از دیدگاه قانون کار و قانون تأمین اجتماعی این توافق فاقد اعتبار بوده و تخلف محسوب میشود.
بر اساس ماده ۱۴۸ قانون کار، تمامی کارفرمایان مکلفاند کارگران شاغل را مطابق مقررات قانون تأمین اجتماعی بیمه کنند. بنابراین هرگونه شرط یا توافق مبنی بر عدم بیمهکردن کارگر با رضایت کامل وی، باطل و غیرقابل استناد است. در صورت طرح شکایت از سوی کارگر، مراجع حل اختلاف میتوانند کارفرما را ملزم کنند تمام حق بیمه معوقهی دوره اشتغال را پرداخت کند و سازمان تأمین اجتماعی نیز موظف است پس از احراز رابطه کاری، سابقه بیمه کارگر را ثبت و اعمال نماید.
آنچه در این مطلب خواهید خواند:
قرارداد کار بدون بیمه چیست؟
«قرارداد کار بدون بیمه» به وضعیتی گفته میشود که در آن رابطهی کاری بین کارگر و کارفرما برقرار است، اما کارفرما از ثبتنام کارگر در سازمان تأمین اجتماعی و پرداخت حق بیمه خودداری میکند. در این حالت، کارگر همانند هر کارگر دیگری ساعات مشخصی کار میکند، وظایف معین دارد و حقوق دریافت مینماید، اما نام او در لیست بیمه کارگاه درج نمیشود.
نکتهای که باید بهصراحت بیان شود این است که از نظر قانون کار، بیمهکردن کارگر یک تکلیف آمره و غیرقابل توافق است؛ به این معنا که حتی اگر کارگر بهصورت شفاهی یا کتبی رضایت دهد که بدون بیمه کار کند، این رضایت در برابر قانون هیچ اثر حقوقی ندارد.
اگر قصد دارید بدانید در صورت تخلف کارفرما چه اقداماتی میتوان انجام داد، پیشنهاد میشود مطلب اختصاصی ما درباره شکایت کارگر از کارفرما را مطالعه کنید.
دلایل شکلگیری قراردادهای بدون بیمه
اگرچه این نوع قراردادها از منظر قانونی غیرمجاز است، اما همچنان در برخی مشاغل مشاهده میشود. مهمترین عوامل بروز چنین قراردادهایی عبارتاند از:
۱. تلاش کارفرما برای کاهش هزینهها
برخی کارفرمایان به دلیل سهم قابل توجهی که در پرداخت حق بیمه دارند، ترجیح میدهند از بیمهکردن کارگر خودداری کنند تا هزینههای جاری کارگاه کاهش یابد.
۲. ضعف نظارت و بازرسیهای مستمر
در برخی موارد، نبود نظارت کافی از سوی ادارات کار و شعب تأمین اجتماعی موجب میشود برخی کارفرمایان احتمال برخورد قانونی را پایین تصور کنند.
۳. ناآگاهی یا نیاز اقتصادی کارگران
بسیاری از کارگران به دلیل عدم اطلاع از حقوق قانونی خود یا نیاز فوری به اشتغال، با شرایط کار بدون بیمه کنار میآیند؛ در حالی که قانون چنین توافقی را معتبر نمیداند.
۴. انعقاد قراردادهای صوری
گاهی کارفرما برای دور زدن قانون، عنوان قرارداد را «پیمانکاری»، «مشاوره» یا «همکاری غیرکارگری» درج میکند تا کارگر را از شمول قانون کار خارج کند. با این حال ملاک اصلی برای قانون، ماهیت رابطه کاری است، نه عنوان ظاهری قرارداد.
جایگاه قانونی قرارداد کار بدون بیمه
بر اساس ماده ۱۴۸ قانون کار، کارفرما موظف است تمامی کارگران شاغل را مطابق قانون تأمین اجتماعی بیمه کند. همچنین ماده ۱۸۳ قانون کار مقرر میدارد که کارفرمای متخلف، علاوه بر پرداخت کامل حق بیمه معوقه، به جریمه نقدی معادل دو تا ده برابر حق بیمه نیز محکوم خواهد شد.
بهعلاوه، مطابق ماده ۳۶ قانون تأمین اجتماعی، مسئولیت پرداخت حق بیمه بر عهده کارفرماست و حتی اگر حق بیمه پرداخت نشده باشد، این موضوع از مسئولیت سازمان تأمین اجتماعی در احقاق حقوق بیمهای کارگر نمیکاهد.
بهبیان دیگر:
- توافق بر «عدم بیمه» باطل است؛
- رضایت کارگر نیز موجب رفع تعهد کارفرما نمیشود؛
- کارگر در هر زمان حق شکایت دارد؛
- سازمان تأمین اجتماعی موظف است پس از احراز اشتغال، سابقه بیمه را اعمال کند؛
- کارفرما علاوه بر حق بیمه معوقه، با جریمه سنگین مواجه خواهد شد.
برای بررسی دقیق مقررات قانون کار درباره بیمه نشدن کارگر، میتوانید به مطلب کامل این موضوع مراجعه کنید.
آموزش قرارداد کار بدون بیمه (در صورت ناگزیر بودن کارگر)
اگرچه اصل قانون کار بر این است که کارفرما موظف به بیمهکردن کارگر از روز نخست اشتغال است و هیچ توافقی نمیتواند این تکلیف را از بین ببرد، اما در عمل ممکن است کارگر به دلیل شرایط اقتصادی یا محدودیتهای شغلی، ناچار به پذیرش کار بدون بیمه شود. در چنین وضعیتی، تنظیم یک قرارداد دقیق و استاندارد میتواند نقش مهمی در اثبات رابطه کاری و پیگیری حقوق قانونی کارگر در آینده داشته باشد.
در ادامه، مهمترین مواردی که باید در قرارداد کار بدون بیمه درج یا رعایت شود، بهصورت مرحلهای بیان شده است.
۱. تنظیم قرارداد کتبی و رسمی
اولین و مهمترین توصیه، لزوم داشتن قرارداد کتبی است. کارفرمایانی که قصد بیمه نکردن نیرو را دارند، گاهی از ارائه قرارداد رسمی خودداری میکنند تا در صورت طرح شکایت، اثبات رابطه کاری دشوار شود.
کارگر باید اصرار کند که:
- قرارداد در دو نسخه تنظیم شود،
- هر دو نسخه امضا گردد،
- یک نسخه در اختیار کارگر قرار گیرد.
این سند مهمترین مدرک در مراجع حل اختلاف محسوب میشود و نقش تعیینکنندهای در احقاق حقوق کارگر دارد.
۲. درج کامل مشخصات طرفین
در متن قرارداد باید اطلاعات هویتی زیر بهصورت دقیق درج شود:
- نام و نام خانوادگی، شماره ملی و نشانی کارگر؛
- نام یا عنوان حقوقی کارفرما، شماره ثبت (در صورت شرکت بودن) و نشانی محل کار؛
- شماره تماس یا روش ارتباط رسمی.
این اطلاعات برای احراز رابطه کاری و هویت طرفین ضروری است و در مراحل رسیدگی، اهمیت ویژهای دارد.
۳. تعیین دقیق نوع کار، شرح وظایف و محل انجام کار
در قرارداد باید بهطور روشن مشخص شود:
- نوع شغل و عنوان کاری،
- وظایف و مسئولیتهای کارگر،
- واحد یا محل انجام کار.
شفافسازی این بند از سوءاستفاده احتمالی پیشگیری میکند و مانع از آن میشود که کارفرما وظایف بیشتری از کارگر مطالبه کند که خارج از توافق اولیه بوده است.
۴. تعیین ساعات کار، نوبتکاری و مرخصیها
مطابق قانون کار، حداکثر ساعات کار هفتگی ۴۴ ساعت است. بنابراین حتی در قرارداد بدون بیمه نیز کارفرما موظف به رعایت این مقررات است. بهتر است در قرارداد موارد زیر بهطور مشخص درج شود:
- ساعت آغاز و پایان کار در هر روز،
- روزهای کاری هفته،
- شرایط اضافهکاری و میزان پرداخت آن،
- تعطیلی هفتگی (معمولاً جمعه)،
- مرخصی استحقاقی، استعلاجی و سایر مرخصیهای قانونی.
درج این موارد مانع از اختلافات بعدی میشود و چارچوب روشنی برای همکاری ایجاد میکند.
۵. تعیین حقوق و مزایای قانونی
در قرارداد باید مبلغ حقوق پایه، مزایای شغلی و نحوه پرداخت آن بهطور دقیق ذکر شود. از جمله:
- میزان حقوق ماهانه یا دستمزد ساعتی،
- حق مسکن، بن کارگری، سنوات خدمت و عیدی،
- نحوه پرداخت (نقدی، کارتبهکارت یا واریز بانکی)،
- تاریخ دقیق پرداخت حقوق.
عدم بیمه بودن، کارفرما را از پرداخت مزایای قانونی معاف نمیکند.
بنابراین کارگر حتی بدون بیمه نیز مستحق دریافت حداقل مزد سالانه و سایر مزایای مصوب شورایعالی کار است.
۶. ثبت مدت قرارداد و تاریخهای شروع و پایان
در قرارداد باید مشخص شود:
- همکاری از چه تاریخی آغاز میشود،
- مدت قرارداد چقدر است،
- آیا قرارداد تمدید میشود یا خیر.
در قراردادهای موقت، وجود تاریخ دقیق بسیار مهم است زیرا در صورت شکایت، اداره کار بر اساس همین اطلاعات مدت اشتغال را تشخیص میدهد.
۷. پرهیز از پذیرش بندهای خلاف قانون
گاهی کارفرما در قرارداد عباراتی مانند «کارگر با عدم بیمه شدن موافقت دارد» یا «کارگر هیچ ادعایی نسبت به بیمه ندارد» درج میکند.
کارگر باید بداند:
- این بندها از نظر قانون باطل هستند،
- اما درج آنها ممکن است کارفرما را در دفاعیات خود قویتر نشان دهد،
- بنابراین بهتر است کارگر از امضای بندهای خلاف قانون خودداری کند.
حتی در صورت امضا، همچنان قانون از کارگر حمایت خواهد کرد؛ اما دوری از چنین بندهایی به نفع اوست.
۸. نگهداری مدارک و مستندات اشتغال
برای اثبات رابطه کاری، کارگر باید تمام مدارک زیر را نگهداری کند:
- نسخه قرارداد،
- رسیدهای پرداخت حقوق،
- پیامهای تایید حضور یا دستور کار
- کارت ورود و خروج (در صورت وجود)
- شهادت همکاران،
- فاکتورها یا اسنادی که نام کارگر روی آنها درج شده است.
این مدارک در شکایتهای اداره کار و تأمین اجتماعی نقش تعیینکننده دارند.
۹. توجه به ماهیت رابطه کاری و عنوان قرارداد
برخی کارفرمایان، قرارداد را با عنوانهایی مثل «پیمانکاری فردی» یا «همکاری مستقل» تنظیم میکنند تا از زیر بار بیمه شانه خالی کنند.
کارگر باید توجه کند:
- ملاک قانون، ماهیت کار است، نه عنوان قرارداد.
- اگر کارگر تابع دستور کارفرماست و در محل کار مشخص کار میکند، کارگر محسوب میشود؛
- بنابراین مشمول بیمه و قانون کار خواهد بود، حتی اگر قرارداد نام دیگری داشته باشد.
۱۰. گفتگو با کارفرما درباره بیمه و ثبت درخواست کتبی
در صورت برنامهریزی برای پیگیری حقوق آینده، بهتر است کارگر:
- درخواست بیمهشدن را بهصورت کتبی مطرح کند،
- نسخهای از درخواست را نزد خود نگه دارد،
- یا پیام رسمی برای کارفرما ارسال کند.
این اسناد نشان میدهد کارگر نسبت به بیمه بیتفاوت نبوده است.
برای دسترسی به متن کامل و قابل استفاده نمونه قرارداد کار ۱۴۰۴ میتوانید به صفحه اختصاصی این قرارداد مراجعه کنید.
نکات مهم قرارداد کار برای کارگران بدون بیمه
کار بدون بیمه، علاوه بر آنکه از نظر قانون کار تخلف محسوب میشود، میتواند کارگر را از مجموعهای از حمایتهای قانونی و اجتماعی محروم سازد. آگاهی از پیامدها و راهکارهای قانونی، به کارگر کمک میکند با دیدی روشنتر تصمیم بگیرد و در صورت لزوم، برای احقاق حقوق خود اقدام کند.
۱. ریسکها و پیامدهای کار بدون بیمه
۱-۱. عدم برخورداری از مزایای درمانی تأمین اجتماعی
یکی از اصلیترین مزایای بیمه، برخورداری از خدمات درمانی است. کارگری که بدون بیمه مشغول به کار است، در صورت بیماری یا حادثه باید هزینههای درمان را شخصاً پرداخت کند و هیچگونه حمایت سازمان تأمین اجتماعی را دریافت نخواهد کرد.
۱-۲. محرومیت از سابقه بازنشستگی
سالهایی که بدون بیمه کار میشود، بهعنوان سابقه بیمه محاسبه نمیشود. این موضوع مستقیماً بر زمان بازنشستگی و میزان مستمری کارگر تأثیر میگذارد و او را مجبور میکند در سالهای آینده مدت بیشتری کار کند.
۱-۳. عدم بهرهمندی از مقرری بیمه بیکاری
بیمه بیکاری تنها به کارگران مشمول بیمه اجباری تعلق میگیرد. بنابراین هر کارگری که بدون بیمه کار کرده باشد، در صورت خاتمه همکاری یا تعطیلی کارگاه، هیچ حمایتی از این جهت دریافت نخواهد کرد.
۱-۴. مشکلات مالی ناشی از حوادث کار
در صورت بروز حادثه در محیط کار، کارگر بیمهنشده از مستمری ازکارافتادگی، غرامت دستمزد ایام بیماری و سایر حمایتهای قانونی محروم خواهد شد. این وضعیت میتواند تبعات مالی سنگینی برای کارگر و خانوادهاش ایجاد کند.
۱-۵. عدم امنیت شغلی
کارگر بیمهنشده معمولاً از هیچگونه پوشش حمایتی برخوردار نیست و در معرض خطر اخراج ناگهانی قرار میگیرد. این وضعیت، یکی از مهمترین آسیبهای روانی و اقتصادی کار بدون بیمه است.
۲. راههای قانونی برای مطالبه حق بیمه
کارگری که بدون بیمه مشغول به کار بوده است، در هر زمان—even پس از پایان همکاری—میتواند از طریق مراجع قانونی حق بیمه دوره اشتغال خود را مطالبه کند. روند مطالبه به شکل زیر است:
۲-۱. مراجعه به اداره کار (مراجع حل اختلاف)
کارگر میتواند شکایت خود را در اداره کار ثبت کند. در این مرحله، هیئت تشخیص و سپس هیئت حل اختلاف بررسی خواهند کرد که:
- آیا رابطه کاری وجود داشته است؟
- میزان حقوق و مزایا چقدر بوده؟
- مدت اشتغال کارگر چه زمانی بوده؟
پس از احراز رابطه کاری، اداره کار کارفرما را مکلف به پرداخت حقوق و مزایای معوق میکند و اختلاف به سازمان تأمین اجتماعی ارجاع میشود.
۲-۲. مراجعه به سازمان تأمین اجتماعی
سازمان تأمین اجتماعی پس از دریافت رأی، مکلف است با بررسی مدارک:
- سابقه بیمه کارگر را در دوره اشتغال ثبت کند،
- حق بیمه معوقه را از کارفرما وصول نماید.
عدم پرداخت بیمه از سوی کارفرما، تأثیری بر استحقاق کارگر ندارد؛ زیرا قانون، اصل را بر حمایت از کارگر قرار داده است.
۲-۳. اهمیت مدارک و مستندات
برای اثبات اشتغال، مدارک زیر بسیار مؤثر است:
- قرارداد کار (در صورت وجود)
- رسید پرداخت حقوق یا واریزیها
- پیامها و مکاتبات کاری
- شهادت همکاران
- کارت ورود و خروج یا گزارش حضور و غیاب
- تصاویر یا مدارک فعالیت در محل کار
هرچه مستندات بیشتر و دقیقتر باشد، روند اثبات اشتغال سریعتر و آسانتر انجام میشود.
۳. گزینههای جایگزین برای کارگران: بیمه اختیاری
در صورتی که کارگر بهطور موقت امکان دریافت بیمه اجباری را ندارد، میتواند از بیمه اختیاری تأمین اجتماعی استفاده کند. این نوع بیمه، هزینهاش بهطور کامل توسط خود فرد پرداخت میشود و مزایای زیر را شامل میگردد:
- پوشش درمانی
- احتساب سابقه برای بازنشستگی
- دریافت مستمری ازکارافتادگی (در شرایط خاص)
البته بیمه اختیاری شامل بیمه بیکاری نمیشود. با این حال، میتواند مانع از ایجاد فاصله طولانی در سابقه بیمه فرد شود.
۴. اهمیت جلوگیری از پذیرش قراردادهای صوری
در برخی موارد، کارفرما قرارداد را با عنوانهایی مانند «پیمانکاری»، «مشاوره»، «همکاری مستقل» یا «پروژهای» تنظیم میکند تا از شمول قانون کار خارج شود.
کارگر باید بداند:
- عنوان قراردادی ملاک نیست،
- تابعیت، نظارت و محل انجام کار مهمتر است
- اگر ماهیت همکاری کارگری باشد، قانون کار بر آن حاکم است.
به همین دلیل، کارگر باید هنگام امضای قرارداد دقت کافی داشته باشد و از پذیرش عنوانهای مبهم یا غیرواقعی خودداری کند.
۵. توصیه نهایی برای کارگران
- حتی اگر ناچار به پذیرش کار بدون بیمه هستید، قرارداد کتبی تهیه کنید.
- هیچ بند خلاف قانون را نپذیرید؛ حتی اگر کارفرما اصرار دارد.
- مستندات اشتغال خود را جمعآوری و نگهداری کنید.
- در اولین فرصت، درخواست بیمهشدن را بهصورت کتبی اعلام کنید.
- در صورت امتناع کارفرما، از طریق اداره کار و تأمین اجتماعی اقدام نمایید.
جمعبندی
«قرارداد کار بدون بیمه» پدیدهای است که متأسفانه در بسیاری از محیطهای کاری، بهویژه کارگاهها و کسبوکارهای کوچک، مشاهده میشود. اگرچه ممکن است این وضعیت در ظاهر با توافق دو طرف شکل بگیرد، اما از منظر قانون کار و قانون تأمین اجتماعی، هرگونه شرط یا توافق مبنی بر عدم بیمهکردن کارگر باطل و فاقد اثر حقوقی است. قانونگذار در ماده ۱۴۸ قانون کار، تکلیف کارفرما را در بیمهکردن کارگر صریح و غیرقابل توافق دانسته است و هر نوع کوتاهی در این زمینه، تخلف محسوب میشود.
کارگرانی که به دلیل شرایط شغلی یا اقتصادی ناچار به کار بدون بیمه هستند، باید از حقوق قانونی خود آگاه باشند و با رعایت اصولی همچون تنظیم قرارداد کتبی، درج دقیق مفاد همکاری، نگهداری مستندات و پرهیز از امضای بندهای خلاف قانون، از موقعیت حقوقی خود حفاظت کنند. این اقدامات در زمان پیگیری شکایت، نقش مهمی در اثبات رابطه کاری و مطالبه حق بیمه معوقه دارد.
در صورت طرح شکایت، مراجع حل اختلاف اداره کار و سازمان تأمین اجتماعی موظفاند حقوق بیمهای کارگر را احیا و سابقه او را اعمال کنند. از سوی دیگر، کارفرما علاوه بر پرداخت حق بیمه دوره اشتغال، با جریمههای مقرر در قانون مواجه میشود.
در نهایت، اگرچه توصیه اصلی قانون و نهادهای حمایتی، خودداری از پذیرش کار بدون بیمه است، اما در صورت ناگزیر بودن، کارگر باید با آگاهی کامل تصمیم بگیرد و راههای قانونی را برای حفظ حقوق خود بشناسد. قانون در این زمینه بهطور شفاف در کنار کارگر قرار دارد و عدم بیمهکردن او، مانع بهرهمندی از حمایتهای قانونی نخواهد بود.
سؤالات متداول درباره قرارداد کار بدون بیمه
آیا قرارداد کار بدون بیمه از نظر قانون معتبر است؟
خیر. طبق ماده ۱۴۸ قانون کار، کارفرما موظف است کارگر را بیمه کند و هرگونه توافق یا شرط مبنی بر عدم بیمهکردن کارگر، حتی با رضایت وی، باطل و فاقد اثر حقوقی است.
اگر کارگر قرارداد بدون بیمه را امضا کرده باشد، آیا باز هم میتواند شکایت کند؟
بله. امضای کارگر مبنی بر پذیرش کار بدون بیمه، به دلیل آمره بودن قوانین، اعتبار قانونی ندارد و مانع شکایت او نمیشود. کارگر در هر زمان میتواند درخواست ثبت سابقه و پرداخت حق بیمه معوقه را مطرح کند.
کارگر برای اثبات اشتغال بدون بیمه باید چه مدارکی ارائه دهد؟
مدارکی مانند قرارداد کتبی، رسیدهای واریز حقوق، پیامهای کاری، گزارش حضور و غیاب، تصاویر محل کار، و شهادت همکاران میتواند برای اثبات رابطه کاری مورد استفاده قرار گیرد.
آیا کارگر بدون بیمه حق دریافت عیدی و سنوات دارد؟
بله. عدم بیمهکردن کارگر، کارفرما را از پرداخت مزایای قانونی مانند عیدی، سنوات، اضافهکاری و حق مسکن معاف نمیکند. این حقوق طبق قانون کار به همه کارگران تعلق میگیرد.
اگر کارفرما از بیمهکردن کارگر خودداری کند، چه مجازاتی دارد؟
طبق ماده ۱۸۳ قانون کار، کارفرمای متخلف علاوه بر پرداخت حق بیمه معوقه، به جریمه نقدی معادل دو تا ده برابر حق بیمه مربوط نیز محکوم میشود.
آیا کارگر بدون بیمه میتواند از بیمه بیکاری استفاده کند؟
خیر. بیمه بیکاری تنها به کارگرانی تعلق میگیرد که سابقه بیمه اجباری داشته باشند. کارگری که بدون بیمه مشغول به کار بوده است، در صورت بیکاری، امکان دریافت مقرری بیمه بیکاری را ندارد.
آیا عنوان قرارداد (پیمانکاری، مشاوره، همکاری مستقل) در بیمهشدن تأثیر دارد؟
خیر. ملاک قانون، ماهیت رابطه کاری است نه عنوان ظاهری قرارداد. اگر رابطه تابعیت، نظارت و دستمزد وجود داشته باشد، کارگر محسوب میشود و بیمهکردن او الزامی است.
آیا کارگر پس از پایان کار نیز میتواند مطالبه بیمه کند؟
بله. کارگر حتی پس از قطع همکاری نیز میتواند با ارائه مدارک لازم، از طریق اداره کار و سازمان تأمین اجتماعی اقدام و سابقه بیمه خود را مطالبه کند.
آیا امکان خرید سابقه برای دوره کار بدون بیمه وجود دارد؟
خرید سابقه تنها در موارد خاص و تحت شرایط مشخص امکانپذیر است. اما در مورد کار واقعی و اشتغال در کارگاه، راه صحیح و قانونی، الزام کارفرما به پرداخت حق بیمه معوقه است نه خرید سابقه توسط کارگر.
آیا کارگر میتواند همزمان با کار بدون بیمه، از بیمه اختیاری استفاده کند؟
بله. کارگر میتواند بیمه اختیاری تأمین اجتماعی را برای جلوگیری از وقفه در سابقه بیمه خود برقرار کند. این بیمه هزینهاش بر عهده کارگر است و شامل مزایایی مانند بازنشستگی و درمان میشود.
بدون دیدگاه